Η βιοχημεία του Ανοσοποιητικού Συστήματος. Μέρος Δεύτερο: Η Διατροφή και η σχέση της με το Ανοσοποιητικό

Της Δήμητρα Σπανού, Χημικού

Κάποτε μια χαλαρή και ανυποψίαστη στιγμή είπα στα παιδιά μου Μιχαήλ και Νικόλα Δανούση

"το μισό για την καλή σωματική και ψυχική σας υγεία είναι ότι υπάρχει μέσα στο πιάτο σας. Και όλα τα άλλα είναι το υπόλοιπο μισό".

 Ελπίζω να μην το ξεχάσουν ποτέ.

Είναι πια κοινό μυστικό πως η τροφή μας δεν είναι μόνο να  ζούμε ή και να απολαμβάνουμε, να συνβρισκόμαστε, να δημιουργούμε και ότι άλλο. Ένας από τους βασικούς λόγους που παίρνουμε τροφή είναι πως αυτή αλλά και μαζύ με αυτήν παίρνουμε ουσιαστικά συστατικά για να διατηρούμε την καλή μας υγεία, αλλά και για να καταπολεμάμε την ασθένεια. Δηλαδή να παρέχουμε στο ανοσοποιητικό μας αυτό που χρειάζεται για να επαναφέρει την υγεία στον οργανισμό μας.

Μέταλλα και άλλα ιχνοστοιχεία

Μέταλλα όπως ο σίδηρος, ο χαλκός, το χρώμιο, το βανάδιο και το κοβάλτιο μπορουν να λειτουργήσουν σαν οξειδοαναγωγικοι παράγοντες 

αλλά και να προμηθεύσουν τα απαραίτητα οξειδωτικά για την  πέψη των παθογόγων ουσιών

σαν παράδειγμα ο δισθενής σίδηρος προμηθεύει τα κύτταρα του ανοσοποιητικού με τις πολύ δραστικές ρίζες υδροξυλίου ως εξής

Fe²⁺ + H₂O₂ → Fe³⁺ + OH⁻ + ∙OH

Ταυτόχρονα όμως οξειδώνει συστατικά των κυττάρων και υπάρχει μια υπερπαραγωγή οξειδωτικών ριζων που παραμένουν και μετά την ίαση.

Απαραίτητος είναι ο ρόλος των αντιοξειδωτικών (βιταμίνες  κ.α.)

α. Ο ψευδάργυρος 

 Είναι απαραίτητος για την ανάπτυξη και την ενεργοποίηση των Τ λεμφοκυττάρων. 

Ο ψευδάργυρος αποτελεί τμήμα ενός αντιοξειδωτικού ενζύμου που παράγεται στο σώμα και ονομάζεται υπεροξειδική δισμουτάση. 

Υπάρχουν τρεις μεγάλες οικογένειες της υπεροξειδικής δισμουτάσης, ανάλογα με το μέταλλο συμπαράγονται: Cυ / Ζη (η οποία δεσμεύει τόσο χαλκού και ψευδαργύρου), Fe και Μη τύπους (τα οποία δεσμεύουν είτε σίδηρο ή μαγγάνιο ), και ο τύπος Νί, το οποίο δεσμεύει νικέλιο  και προσδιορίσθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες

Η υπεροξειδική δισμουτάση (SOD) 

είναι ένα αντιοξειδωτικό ένζυμο που κυκλοφορεί εξωκυτταρικά και απομακρύνει τις ρίζες των υπεροξειδικών ανιόντων. 

είναι ένζυμα που καταλύουν την αποσύνθεση του σουπεροξειδίου (O ₂ ^- ) σε οξυγόνο και υπεροξείδιο του υδρογόνου 

• Η δισμουτάση του σουπεροξειδίου (SOD), που καταλύει την αντίδραση:

∙Ο₂^- + 2Η⁺ → Η₂Ο₂ 

την πιο γενική δράση έχουμε στο δεύτερο κάτω σχήμα

 

 Είναι σημαντικό αντιοξειδωτικό άμυνας σε όλα σχεδόν τα κύτταρα που εκτείθενται σε οξυγόνο

Ως μεταλλοένζυμο, απαιτεί κατάλληλες συγκεντρώσεις μετάλλων όπως ψευδαργύρου, χαλκού και μαγγανίου, για να εξασφαλίσει την καλύτερη δυνατή αντιοξειδωτική δράση. 

Ο Ζn βρίσκεται στο τυρί ,τα θαλασσινά, τα ψάρια πχ σαρδέλλες, το κρέας,  στους ξηρούς καρπούς, τα φασόλια και οι φακές και τα δημητριακά ολικής άλεσης 

β. Το σελήνιο (Se)

Συμμετέχει στη δομή ενός άλλου σπουδίου ενζύμου της υπεροξειδάσης της γλουταθειόνης που περιέχει το ευοξείδωτο αμινοξύ μεθειονίνη και ενα σελινιούχο αμινοξύ την σεληνοκυστείνη ( τόσο σημαντικού που χωρίς να είναι πρωτενιούχο, θεωρείται το 21ο αμινιξύ)

Όπως και η υπεροξειδάση της δεσμουτάσης η υπεροξειδάση της γλουταθειόνης προστατεύει τις ουσίες του κυττάρου που οξειδώνονται εύκολα. Η δράση του συνίσταται στην αναγωγή του υπεροξειδίου του υδρογόνου σε νερό

• Η υπεροξειδάση της γλουταθειόνης, που καταλύει την αντίδραση:

2GSH + Η₂Ο₂ → GSSG + 2Η₂Ο  

Σελήνιο περιέχουν τα: Φυστίκια, καρύδια, συκώτι, οστρακοειδή, ψάρι, λαχανικά ανάλογα με τα συστατικά του εδάφους που μεγαλώνουν

γ.Το Θείο (S)

Συνήθως το βρίσκουμε σε ενώσεις του

 σε ελάχανο, μπρόκολο, σκόρδο, κρεμμύδι, σπαράγγια, κουνουπίδι, σπανάκι, φασόλια, κάστανα και πρωτεϊνούχες τροφές, όπως μοσχάρι, γαλακτοκομικά, αυγά, ψάρια και θαλασσινά

Θειοεστέρες και άλλες ουσίες με θείο  (S) και με διπλή γέφυρα θείου -S-S-

Όπως είδαμε στο Πρώτο μέρος τα αντισώματα -ανοσοσφαιρίνες που αποτελούνται απο 4 γλυκοπρωτεινικές αλυσίδες που ενώνονται με τέσσερες γέφυρες διπλού θείου . Οι αλυσίδες των γλυκοπρωτεινών στις ανοσοσφαιρίνες μετακινούνται έως ότου έρθουν στην σωστή θέση για να ενωθούν με την γέφυρα -S-S- 

Γενικότερα το θείο χρησιμοποιείται στην ιατρική από τα αρχαία χρόνια σαν ισχυρό φάρμακο

Δεν απορούμε λοιπόν με το γεγονός πως τροφές που περιέχουν τέτοιες ουσίες ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα που κατασκευάζει πιο εύκολα τις ουσίες που χρειάζεται για την άμυνα του οργανισμού.

Στους θειεστέρες κατατάσσονται από ορισμένους συγγραφείς και τα (οργανικά) δισουλφίδια (και γενικότερα (οργανικά) πολυσουλφίδια, δηλαδή ενώσεων που περιέχουν ως κύρια τη χαρακτηριστική ομάδα -C-S-S-C- (-C-(S)_n-C-). Το θείο σχηματίζει πολύ σταθερότερες τέτοιες γέφυρες από ότι το οξυγόνο. Οι ουσίες που περιέχουν αυτούς τους εστέρες είναι λιγότερο πτητικές λιγότερο υδρόφιλες  έχουν έντονη οσμή .

Θειοσουλφινατες οξειδωμένο δισουλφιδικό δεσμό  

 

  Θειοσουλφονικές, R-SO ₂ -SR,                θειοσουλφοξείδες  

 

 

  

από το σκόρδο η αλλιίνη μετατρέπεται ενζυμικά προς αλλισίνη   και το  οχοένιο παράγεται όταν η αλλισίνη διαλυθεί σε ελαιόλαδο

 Η αλλισίνη είναι μια πού γνωστή θειοσουλφινάτη που συναντάμε στο σκόρδο. Όταν το σκόρδο συνθλίβεται η ουσία αλλιίνη ενώνεται με το ένζυμο αλλινάση που είναι φυλαγμένο σε κυστίδια και παράγεται η δραστική ουσία αλλισίνη.

Αντίστοιχα στο κρεμμύδι (που θεωρείται ένα φυσικό πολυφάρμακο) από τις θειούχες ουσίες  βρίσκουμε το αιθέριο έλαιο αλλυλοπροπυλικό δισουλφίδιο

δ. Τα αμινοξέα 

Οι ανοσοσφαιρίνες όπως είδαμε στο πρώτο μέρος δομούνται από πολυπεπτιδικές αλυσίδες και σάκχαρα τρισδιάστατης δομής με αναδιπλώσεις

Έχει βρεθεί πως η παρουσία  αμινοξέων  (λευκίνη και αρωματικά αμινοξέα) είναι σημαντική για την αντιγονική ικανότητα πολυπεπτιδίων  είναι κυρίως L αμινοξέα που έχουν αντιγονική ικανότητα)

 λευκίνη                                τυροσίνη                           φαινυλαλανίνη

Είναι γνωστό ότι κατα την διάσκεια της ανάρρωσης ασθενειών που οφείλονται σε μικροοργανισμούς δίνουν στον ασθενή να τρώει πρωτεινούχες τροφές  (κυρίως το ζουμί τους γιατί ,όπως είδαμε στο πρώτο μέρος, οι πρωτείνες του ανοσοποιητικού είναι κυρίως υδροδιαλυτές) που αποτελούν την πρώτη ύλη για τη σύνθεση αντισωμάτων

Ειδικά τρόφιμα πολύ υψηλής λευκίνη περιλαμβάνουν κοτόπουλο, βοδινό κρέας , γαρίδες , μαύρα φασόλια , το γιαούρτι  και λευκό τυρί

Σημαντική είναι η παρουσία της L τυροσίνης στις εξωτερικές θέσεις του μορίου. Την βρίσκουμε σε τροφές κοτόπουλο, γαλοπούλα, ψάρι, σόγια, φυστίκια, αμύγδαλα, αβοκάντο, τυρί, γιαούρτι, σουσάμι κ. α.

 Έχει βρεθεί ότι είναι δυνατόν να κατασκευαστούν και συνθετικά αντισώματα 

ε. Οι γλυκάνες 

Σύνολο πολυσακχαριτικών παραγώγων  που βρίσκονται στο ενδοσπέρμοι (αλευρόνες) των δημητριακών , από τα οποία την μεγαλύτερη περιεκτικότητα έχει το κριθάρι (έως 18%, και η βρώμη, ενώ το σιτάρι έχει την μικρότερη (1%). Στο πεπτικό παραμένουν άπεμπτες αλλά και με την απορρόφηση μεγαλων ποσοτήτων νερού, διευκολύνουν την αποβολή των κοπράνων. Ένα μέρος της όμως μετατρέπεται από την μικροβιακή χλωρίδα σε προιόντα μικρότερης μοριακής μάζας που απορροφόύνται και εισέρχονται στην αιματική κυκλοφορία

Η κυριότερη δράση των γλυκανών επισημάνθηκε στην μαγιά, ....και συνίσταται στην ήπια διέγερση του ανοσοποιητικού με την προσκόλησή της σε ειδικούς πρωτεινικούς υποδοχείς των μακροφάγων

Οι β γλυκάνες (από τον τρόπο σύνδεσης των μονοσακχαριτών) αποτελούν δομικά και αποθηκευτικά συστατικά μικροοργανισμών όπως το βακτήριο  Alcaligenes faeculis van που παράγει ένα βλενώδες κόμμι  curglan.  

Αυτό χρησιμοποιείται για βελτίωση της υφής τροφίμων έχει όμως και ισχυρή δράση στην ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματως και με την μορφή εστέρων θειικού οξέος παρουσιάζει ενεργότητα και εναντίον του ιού του aids

Πολλές μελέτες δείχνουν ότι η Β-γλυκάνη έχει σημαντική επίδραση στην καταπολέμηση των κακοήθων όγκων. Με ασθενείς οι οποίοι έλαβαν μια πορεία της χημειοθεραπείας, η Β-γλυκάνη επιταχύνει την αιμοποιητική σύστημα ανάκτησης και μειώνει τον κίνδυνο μόλυνσης κατά τη διάρκεια της χημειοθεραπείας.

στ. Οι Γλυκοζίτες.

 Μόρια όπου ένα μόριο σακχάρου έχει συνδεθεί με ένα άλλο όχι σάκχαρο                   (παράδειγμα η στεβιόλη)

Παράγωγα των σακχάρων  (γλυκό τμήμα) στα οποία έχει γίνει αντικατάσταση Η ενός ημιακεταλικού υδροξυλίου συνήθως από μια ανθρακούχο ομάδα (άγλυκο)

. Πολλοί γλυκοζίτες θεωρείται ότι περιέχουν ιαματικές ιδιότητες και ενισχύουν το ανοσοποιητικό 

(Ένας λόγος είναι ότι παρέχουν τα σακχαρα σαν δομικά στοιχεία των αντισωμάτων) 

ζ. Οι σαπωνίνες  

Γλυκοζίτες που το άγλυκο μερος τους  έχει δομή στεροειδούς

Υδατοδιαλυτοί χάνονται με το βράσιμο υπάρχουν σε πολλές τροφές , μεγάλο ποσοστό στα έλαια και τις ελιές. 

Ένας συγκεκριμένος που ονομάζεται διοσγενίνη και περιέχεται στην ρίζα του φυτού γιούκα και στους σπόρους του φυτού τριγωνέλλα (Τσιμένι) (αντικαρκινικές ιδιότητες

Αναφέρονται οι αιμολυτικές αντιμικροβιακές αντιοξειδωτικές και αντιφλεγμονώδεις δράσεις των σαπωνινών

α. γλυκυρριζίνη 

Ένας γνωστός είναι η γλυκυρριζίνη από το φυτό γλυκόριζα

γλυκόριζα                                   δραστική ουσία ο σαπωνίνης γλυκυρριζίνη     Η γλυκοριζίνη απελευθερώνει το γλυκορητινικό οξύ που έχει παρόμοια χημική δομή με αυτή των επινεφριδίων. Αυτό εξηγεί γιατί η γλυκόριζα επιδεικνύει ισχυρή αντιφλεγμονώδη δράση, παρόμοια με της κορτιζόνης.

          Οι Κορονοϊοί (RNA Ιοί)

αποτελούν μια μεγάλη οικογένεια RNA ιών, οι οποίοι μολύνουν κυρίως το ανώτερο αναπνευστικό και γαστρεντερικό σωλήνα θηλαστικών και πτηνών.

 Γνωστό από τα αρχαία χρόνια για την ισχυρή αντιιική του δράση (και άλλες ιαματικές ιδιότητες) σήμερα θεωρείται αποτελεσμάτικό φάρμακο κατά των κωρονοιών και ειδικότερα  η πλέον δραστική κατά της ασθένειας SARS.  Χορηγείται και  στην ασθένεια του ιου HIV

β. στεβιόλη και οι γλυκοζίτες της

Η στεβιόλη και ένας γλυκοζίτης της παράγονται από το "γλυκό βοτάνι" στέβια

Σύμφωνα με Έκθεση Ευρωπαϊκή Επιστημονική Επιτροπή Τροφίμων (Scientific Committee on Food) δεν βρέθηκαν αποδείξεις καρκινογόνου δράσης, ενώ διαπίστωσε ότι η λήψη προϊόντων στέβιας παίζει θετικό ρόλο στους ανθρώπους με διαβήτη τύπου 2, ενώ άλλες μελέτες υποδεικνύουν ευεργετική δράση των γλυκοζιτών στην υπέρταση και στην ανάπτυξη καρκινικών όγκων

Υπάρχουν και γλυκοζίτες που τα άγλυκο συνδέεται με τα σάκχαρο μέσω θείου ή αζώτου αντί οξυγόνου (Ν- γλυκογίτες και  S- γλυκοζίτες) και γλυκοζίτες που συνδέονται με κυάνυο  (CN)

Οι κυανυούχοι γλυκοζίτες

α.αμυγδαλίνη (αμύγδαλα τα πικραμύγδαλα και τα κούκουτσια από τα βερύκοκα μήλα κεράσια, δαμάσκηνα), β.λιναμαρίνη, και γ.μεθυλολιναμαρίνη ( λινάρι, όσπρια, φασόλια της λίμα, cassava ), όταν υδρολύονται δίνουν το επικίνδυνο υδροκυάνιο. Όμως οι ποσότητες που πιθανόν υπάρχουν απο την υδρόλυση είναι αβλαβείς

αμυγδαλίνη                                   λιναμαρίνη                    κουκούτσια από βερύκοκα      μανιόκα

Μάλιστα, η εμουλσίνη, το ένζυμο υδρόλυσης συνυπάρχει με την αμυγδαλίνη και για αυτό βρίσκονται πάντα μικρές αβλαβείς ποσότητες υδροκυανίου στα πικραμύγδαλα και έτσι βρίσεται μέσα και υδροκυάνιο.  Αυτό όμως με επεξεργασία αδρανοποιείται (βράσιμο) 

Επίσης τα τρόφιμα που παρασκευάζονται από το φυτό μανιόκα gerri (από κονδύλους) κουάκερ (fufu)  ζύμη agmbelina και μανιόκα αλέυρι

Σε χρόνια  χρήση όμως κυανογόνων γλυκοζιτών, ο οργανισμός προσαρμόζεται και τα μετατρέπει σε μεγάλο βαθμό σε θειοκυανυούχα. Αυτά χρησιμοποιούνται στην παραγωγή αντισωμάτων (συνδέονται με μια πρωτείνη ως ανοσογόνο)  και έχει διαπιστωθεί ότι ασκούν προφυλακτικές δράσεις για την δρεπανοκυτταρική αναιμία, τον καρκίνο του εντέρου και την σχιστοσωμίαση. 

Αντίστοιχες ενώσεις όμως είναι τα ισοθειοκυανικά όμως (RNCS) όμως συναντάμε σε πρόδρομη μεταμφιεσμένη μορφή (Gly-S-C(R)=NO-OSO₃H) στα σταυρανθή (σινάπι, λάχανο, ραπάνια, μπρόκολα) και στο ιαπωνικό φυτό wasibi. Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι περιέχουν ένα επιπλέον άτομο θείου σε διαφορετική μορφή.(είτε σουλφίδιο ή παράγωγο του θειικού οξέος) και για τα οποία θα αναφερθούμε στην συνέχεια.

Υπάρχει ένα σκεύασμα που λέγεται Laetrile και περιέχει αμυγδαλίνη ή Β17. (Η αμυγδαλίνη όπως είπαμε) βρίσκεται στους σπόρους πολλών φρούτων και φυτών.

Πολύ δημοφηλές στα τελαιταία χρόνια στις ΗΠΑ, χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Εξ αιτίας των επικίνδυνης δράσης του δοθηκε επίσημα η πιο κάτω οδηγία 

z. Οι Τανίνες. 

 Ετεροζίτες που το άγλυκο μέρος είναι το γαλλικό οξυ. Πολυμερή διγαλικού και γλυκόζης

 Βρίσκονται στα βελανίδια, τα σταφύλια, το τσάι, την κολητσίδα, ρόδια κ.α. 

Έχουν στυφή γεύση είναι στυπτικά, κατακρημνήζουν πρωτείνες καταπολεμούν μικροοργανισμούς

η. Οι Πηκτίνες 

Mεγαλομοριακά μόρια -πολυμερή από σπάνια σάκχαρα με κύριες δομικές μονάδες το γαλακτουρονικό οξύ και τη ραμνόζη.

Έχουν ελάχιστη θρεπτική αξία, έχουν φαρμακευτική δράση στον οργανισμό, μεταξύ άλλων και στο ανοσοποιητικο

Ενισχύουν την ανάπτυξη  προβιοτικών μικροβίων της εντερικής χλωρίδας,

Σε πειραματόζωα αποτρέπουν μετάσταση καρκινικών κυττάρων, ενώ και στον άνθρωπο κλινικές μελέτες αποτρέπουν τον πολλαπλασιασμό καρκινικών κυττάρων

Θεωρητικά αυτό αποδίδεται στην παραγωγή βουτυρικού οξέος που απορυθμίζει την διαδικασία της απόπτωσης.

Οι πηκτίνες του εμπορίου προέρχονται από τα εσπεριδοειδή, τα μήλα και τα ζαχαρότευκλα

Την ίδια αξία έχει και το γιαούρτι  τροφοδοτώντας τη με μη βλαπτικά μικρόβια «καλά» τη μικροβιακή χλωρίδα του εντερικού βλεννογόνου, και έτσι δεν δίνουν την ευκαιρία στα επιβλαβή μικρόβια να αναπτυχθούν

τα μη βλαπτικά μικρόβια «καλά» στη μικροβιακή χλωρίδα του εντερικού βλεννογόνου,  δεν δίνουν την ευκαιρία στα επιβλαβή μικρόβια να αναπτυχθούν

θ. Η Ασβεστούχα σπιρουλάνη Ca-SP 

Πολυσακχαρίτης αποτελούμενος από εννέα διαφορετικά σάκχαρα,(κυρίως ραμνόζη) με κάποια υδροξύλια ενωμένα με θειικό οξύ.απομονώνεται από ένα είδος φύκου.  Διαθέτει ισχυρό αντιιικό χαρακτήρα, εμποδίζοντας την είσοδο ιών στους ξενιστές

Βρίσκεται στο στάδιο κλινικών δοκιμών

ι. Η Κουρκουμίνη 

το φυσικό αντικαρκινικό της αγιουβέδα

Συστατικό του κουρκουμά που χρησιμοποιείται στην μαγειρική.

 Βότανο της παραδοσιακής ινδικής  ιατρικής ανήκει στην ίδια οικογένεια με το τζιντζερ. Αντιοξειδωτική, αντιγλεγμονώδης, αντικαρκινική σταματά την αγγειογένεση των καρκινικών όγκων και ενισχύει την απόπτωση. Σταματά τις κυτοκίνες προκειμένου να ενισχύσουν την ανάπτυξη κυττάρων όταν πρόκειται για καρκινικά κύτταρα.

ια. Η Σαλβεστρόλη

Πολυφαινόλη, είναι ένα φυσικό, φυτοχημικό που μπορεί να μετατραπεί σε ένα κυτταροτοξικό μεταβολίτη από το κυτόχρωμα P450 ένζυμα που υπερεκφράζονται από τα καρκινικά κύτταρα. Έχει εμπορικό σήμα και χρησιμοποιείται για την αγορά των συμπληρωμάτων διατροφής και άλλων προϊόντων. περιέχει εκχυλίσματα από φραγκοστάφυλου, βατόμουρου, φράουλας, και φλούδα μανταρινιού. ^[ 5 ]

Τα αντιοξειδωτικά 

Τα σημαντικότερα είναι

Η βιταμίνη Ε, η βιταμίνη C, το β καροτένιο, μέταλλα όπως ο ψευδάργυρος , ο χαλκός και το μαγνήσιο, πολυφαινόλες όπως τα φλαβονοειδή (ανθοκυανίνες, κατεχίνες) οι κουμαρίνες κ.α.

είναι ουσίες που προστατεύουν τον οργανισμό από τις ελεύθερες ρίζες σταθεροποιόντας τες, αναστέλοντας την δράση τους, ή αναστέλοντας τον σχηματισμό τους.

Λαμβάνουμε τα εξωγενή αντιοξειδωτικά κυρίως με τις τροφές που είναι πολύτιμα για την υγεία μας και κυρίως για την αποθεραπεία μας μετά την αντιμετώπιση κάποιας λοιμώδους ασθένειας όπου είναι αυξημένες οι ελεύθερες ρίζες λόγω της παραγωγής τους στα κύτταρα για την θανάτωση των μικροοργανισμών και την καταστροφή των τοξινών τους

Τελικά, το φαγητό, μας δίνει πολύ περισσότερο από ενέργεια για να ζούμε, μας δίνει ταυτόχρονα πολύτιμες ουσίες που θα μας κρατήσουν υγιέις και πολλές φορές θα βοηθήσουν  στην ίασή μας (υπό ορισμένες προυποθέσεις)

Δήμητρα Σπανού

ΠΗΓΕΣ

Η χημεία στο πιάτο Α. Βαρβόγλης

Διατροφή και χημεία τροφίμων. Ν. Γαλανόπουλου Γ. Ζαμπετάκη, Μ. Μαυρή, Α. Σαφάκα

www.douni.gr/? , www.hindawi.com  , php.med.unsw.edu.au  ,el.wikipedia.org/wiki/Οξειδωτικό_στρες  ,en.wikipedia.org/.../Superoxide_dismutase  https://visislim.com/el/article/view/id/354/title/ www.syrostoday.gr/.../8443-Kourkoumini--To-fusiko-antikarkiniko-vot.

www.foodbites.eu500 × 300

www.aloeverachangeslives.com200 × 176